Βασιλική Αγίου Αθανασίου Πεντασχοινίτου

Πανήγυρη: 10 Ιουλίου

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου του Πεντασχοινίτη, τοπικού Αγίου των αρχών του 7ου αιώνα, βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Πεντάσχοινος, που εκβάλλει στη νότια ακτή της Κύπρου. Κατά την περίοδο αυτή ο ποταμός Πεντάσχοινος ήταν το ανατολικό όριο της Επαρχίας της Αμαθουσίας. Ο Άγιος εκοιμήθη σε νεαρή ηλικία και ο τόπος της ταφής του, το κοιμητήριο του οικισμού Πεντάσχοινα, σημειώνεται ως τόπος τιμής, προσκύνησης και τέλεσης θαυμάτων, ήδη από το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα. Ο ναός που οικοδομήθηκε προς τιμήν του πιθανότατα μέσα στον 8ο αιώνα, αποτελεί χαρακτηριστικό τύπο μίας τρουλλαίας τρίκλιτης μεταβατικής τετράστυλης βασιλικής με τρούλο, με καμαροσκέπαστα τα πλάγια κλίτη τουλάχιστον. Είναι άγνωστο αν το κεντρικό κλίτος έφερε ξύλινη σκεπή ή καμάρα διακοπτόμενες και στις δύο περιπτώσεις από κυβικό βάθρο με τρούλο, είχε δηλαδή μικτό σύστημα στέγασης, όπως και κάποια άλλα μνημεία της Κύπρου κατά την περίοδο αυτή. Ο ναός αυτός υπέστη, σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία, σοβαρές ζημιές, με τον σεισμό του 1491, ακολούθησαν κάποιες επιδιορθώσεις, εγκαταλείφθηκε όμως οριστικά τον 16ο-17ο αιώνα. 

Η τιμή του Αγίου Αθανασίου ήταν ευρέως διαδεδομένη σε όλη την Κύπρο, αφού σε δεκάδες ναούς απαντά η μορφή του, από τον 12ο μέχρι τον 16ο αιώνα. Ο μεγάλος χρονογράφος της Κύπρου, Λεόντιος Μαχαιράς, υπογραμμίζει ότι ο Τάφος του Αγίου Αθανασίου αποτελεί για την τότε εποχή του 15ου αιώνα μεγάλη πηγή θαυμάτων. Η αρχαιολογική σκαπάνη του Τμήματος Αρχαιοτήτων αποκάλυψε το 2004-2005 τον πάλαι ποτέ κατάγραφο τρίκλιτο ναό πάνω από τον υπόγειο Τάφο του Αγίου Αθανασίου. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν στο εσωτερικό του ναού και στον προαύλιο χώρο το 2014. Η Ερανική Επιτροπή του Αγίου Αθανασίου, η οποία ιδρύθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Τριμυθούντος το 2012, χρηματοδότησε τα πρώτα έργα στήριξης του ναού και την υλοποίηση της μεγάλης μελέτης στερέωσης, στέγασης και συντήρησης του ναού και του προαύλιου χώρου. Τα έργα ξεκίνησαν στις 15 Ιανουαρίου το 2022. Μέχρι τον Μάρτιο του 2024 ολοκληρώθηκε το πρώτο μεγάλο μέρος των εργασιών που περιελάμβανε τον ναό, ενώ σήμερα οι εργασίες συνεχίζονται στον προαύλιο χώρο. Ο ναός είναι κηρυγμένο Αρχαίο Μνημείο Β΄ πίνακα και πανηγυρίζει στις 10 Ιουλίου.