Παρεκκλήσιο Αρχαγγέλου (πλατεία Κάτω Λευκάρων)

Πανήγυρη: 13 Ιουλίου

Ο ναός αναφέρεται στον Κώνδικα των Λευκάρων ως «μοναστήριον» το οποίο ανέκτησε η Εκκλησιαστική Επιτροπή Τιμίου Σταυρού στα μέσα του 18ου αιώνα, μετά από κάποια περίοδο εγκατάλειψης, κατά τη διάρκεια της οποίας είχε αγοραστεί από οικογένεια λαϊκών. Ανήκει στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και χρονολογείται στις τελευταίες δεκαετίες του 12ου αιώνα. Έχει μήκος 11.50μ., χωρίς την εξέχουσα στα ανατολικά αψίδα και πλάτος 5.85μ. Ο νάρθηκας στα δυτικά έτυχε αναδιαμόρφωσης σε νεότερα χρόνια (θυρώματα-στέγη). Σώζεται από την αρχική φάση αυθεντική «βυζαντινή» κεράμωση, με μεγάλους πλατείς επίπεδους στρωτήρες και καμπύλους καλυπτήρες.

Ο ναός έχει ταυτιστεί με την εκκλησία του Αρχαγγέλου στην οποία αναφέρεται ο Άγιος Νεόφυτος ο Ἐγκλειστος στο εγκώμιό του για τον Αρχάγγελο Μιχαήλ, υποδεικνύοντας μία χρονολόγηση περί το 1183/4. Θα πρέπει επίσης να ταυτιστεί με το καθολικό της Μονής των Ασωμάτων, όπου το 1307 έγινε η εκλογή του ηγουμένου αυτής Ολβιανού σε Επίσκοπο Αμαθούντος-Λευκάρων. Ο ίδιος Επίσκοπος αναγράφεται να δωρίζει στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού των Λευκάρων Σταυρό με ασημένια επένδυση και παραστάσεις, μαρτυρώντας την ύπαρξη, τόσο της Μονής, όσο και του ναού του Τιμίου Σταυρού πριν από τα τέλη του 13ου αιώνα, όπου από το 1260 φιλοξένησαν τις συγχωνευμένες επισκοπές Αμαθούντος-Νεαπολέως, Κουρίου και Κιτίου.

Διασώζεται στο εσωτερικό τοιχογραφικός διάκοσμος. Σώζεται στο τύμπανο του τρούλου χορός αγγελικών ταγμάτων και Προφητών χαμηλότερα. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας υπήρχε παράσταση με τη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο, ανάμεσα σε αγγέλους, η οποία σώζεται αποσπασματικά, και στον ημικύλινδρο ζώνη με την Κοινωνία των Αποστόλων και χορός από συλλειτουργούντες Ιεράρχες. Στο τύμπανο του νότιου σκέλους διασώθηκε η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, στη δυτική καμάρα η Έγερση του Λαζάρου, και σπάραγμα από την εις Άδου Κάθοδο και η Ανάληψη στην ανατολική καμάρα. Στις κατώτερες ζώνες, πάνω από τη νότια θύρα τοποθετήθηκε το Άγιο Μανδήλιο, και εκατέρωθεν του εικονοστασίου, είναι ζωγραφισμένη Δέηση, με τη μορφή του Χριστού στο δυτικό μέτωπο του νοτιοανατολικού πεσσού, τον Τίμιο Πρόδρομο, επί του τυμπάνου του νοτίου αψιδώματος και προφανώς με τη Θεοτόκο δεόμενη στον αντίστοιχο πεσσό της βόρειας πλευράς, που όμως δεν έχει διασωθεί. Ο ναός είναι κηρυγμένος Αρχαίο Μνημείο Β΄ πίνακα και πανηγυρίζει στις 13 Ιουλίου.